Ҳазрати Мир Алишер Навоий ҳақида сўз кетганда, аксарият инсонлар у зотни шоир, сўз мулкининг султони ва давлат арбоби сифатида таърифлайдилар. Албатта бу эътирофлар ҳам мутлақо тўғри аммо, Навоий ҳазратлари толиби илмлар, илм-фан ва маърифий соҳа ходимлари қолаверса, муҳтож ҳамда ночорларнинг ҳомийси, кўплаб вақфларнинг асосчиси сифатида ҳам эътироф этиш мақсадга мувофиқдир.

Аввало ҳазрати Навоийнинг ўзлари ҳақида қисқача маълумот берадиган бўлсак, ул зот милодий сана билан 1441 йил 9 февралда Ҳиротда туғилган. Ҳирот шаҳри XV аср биринчи яримида Соҳибқирон Амир Темур асос солган улуғ салтанатнинг иккинчи пойтахти, Темурнинг кенжа ўғли Шоҳрух Мирзонинг қўл остидаги обод манзилларидан бири эди. Алишер туғилган хонадон Темурийлар саройига азалдан яқин ва юртда муайян нуфуз соҳиби эди. 

Тақдир Алишер Навоийни замонанинг улуғ ва шарафли кишиларига яқин қилди, устоз-мураббийлик этувчи зотлар билан ошно этди. 1466—1468 йиллар Алишернинг умри асосан Самарқандда кечди. Сул­тон Ҳусайн Бойқаро Ҳиротни эгаллаганда, Алишер Навоий 28 ёшли мукаммал билимлар эгаси, юртга танилган шоир ва тажрибали давлат арбоби даражасига етишган эди.

1469 йилда Султон Ҳусайн илтимосига кўра Алишер Навоий Самарқанддан Ҳиротга қайтади Ҳусайн Бойқаро Алишерни муҳрдор қилиб тайинлайди ва шу пайтдан шоирнинг эл хизматидаги фаол жидду жаҳди бошланади. Кўп ўтмай Навоий муҳрдорликни ўзининг яқин дўсти ва фикрдоши, шоир Амир Шайхим Сухайлийга топширади. Лекин Бойқаро дўстининг норозилигига ҳам қарамай, 1472 йил февралида уни вазир лавозимига тайинлайди ва «Амири Кабир» (Улуғ Амир) унвонини беради. Бу лавозимда Навоий эл-улус манфаати, шаҳар ва мамлакат ободончилиги, маданият равнақи, адолат тантанаси учун фойдаланадики, буларнинг барчаси пировард натижада Султон Ҳусайн давлатининг барқарорлиги ва нуфузини таъминлайди.

Ҳирот бу даврда ниҳоятда кўркамлашди, халқ турмуши яхшиланди, шеърият, нафис санъатлари ривож олди. Талабалар учун «Ихлосия» мадрасаси, дарвешлар учун «Халосия» хонақоҳи, беморлар учун «Шифоия» шифохонаси, масжиди Жомеъ ёнига қорихона («Дор ул ҳуффоз») қурилди. Улуғ амирнинг кутубхонасида 70 дан ортиқ хаттот ва мусаввирлар қўлёзмаларни оққа кўчириш, уларни бадиий безаш билан банд эдилар. Ҳиротда яна «Низомия», Марвда «Хусравия» ва бошқа мадрасалар бино этилди.                                                                                                 

Навоий Мадраса, шифохоналар қурдириб қўя қолмасдан, уларни керакли даражада жиҳозлаш, ўз-ўзини таъминлаш учун вақф ерлар ажратиб бериш, мударрислар, табиблар ва бошқа ходимлар билан таъминлаш, уларга ойлик маош, озуқа, кийим-бош белгилашгача, талабалар нафақаси ва китобларигача, барча-барчасини мукаммал бошқариб, ташкил этиб берар эди ва ўзи доимо хабар олиб, назорат қилиб туришни ҳам унутмасди. Бинолар қурилиши тарҳи билан бевосита шуғулланар, уста ва шогирдлар меҳнатидан бохабар бўлиб турарди. Шоир ўз ҳузурига тез-тез шеър, илм ва санъат аҳлини чорлаб, маърифий суҳбатлар уюштириб турар, ёш истеъдодларни тарбият қилиб, уларга шароит яратарди. Хондамир, Беҳзод, Восифий ва ўнлаб ушбу тарбиятга ноил бўлган истеъдод эгалари шулар жумласидандир.

1469—1481 йиллар Алишер Навоийнинг ижтимоий ҳаёт, ободончилик ва хайрия ишлари борасидаги энг фаол хизмат кўрсатган йиллари бўлган. Ҳазрат хайр-эҳсон ва муҳтожларга кўмаклашиш, шунингдек вақф хусусида 1481 йили «Вақфия» асарини ёзиб, унда вақф ерлари, вақф мулкчилиги ва улардан келадиган фойдаларнинг қай тарзда тасарруф этилиши ҳақида ўз-ўзига ҳисоб берган ҳолда сўз юритади.   

Асарга кўра, Навоийнинг «Олинжон бўлуки Фаррошон мавзеъида йигирма беш жериб (0,2 гектарга тенг ер ўлчови) боғ, Хўжа Шихоб боғоти ва юз жериб ер, Сабгур бўлукида икки қитъа узум боғи – олти жериб, яна Сифлий маҳалласида неча боғот, жаъми олтмиш жериб, яна мазкур маҳаллада йигирма олти жериб узум боғи. Яна бир қитъа ўн саккиз жериб ер ва дағи ўн икки жериб боғ. Яна қитъа ўн тўққиз жериб. Яна ток била бағот етмиш тўрт жерибким, ундан ўттиз тўрт жериби узум токи, ўзгаси ер бўлгай, яна неча қитъа ер туташ ўн тўрт жериб, Яна бир қитъа ер йигирма тўрт жериб, яна бир қитъа ер бир ярим жериб» ерлари бўлиб, ўша вақтда Навоий ҳазратларига қарашли барча ерлар 500 жерибни ташкил қиларди. Уларнинг деярли ҳаммаси суғориладиган, ҳосилдор ерлар бўлган.

Булардан ташқари, Навоийга қарашли бир қатор савдо расталари ҳам бўлиб, улар асосан, энг гавжум бозорларда жойлашган эди. Ушбу савдо расталарида тошу тарозининг тўғрилиги, харидор ҳақига хиёнат қилмаслик, олиб келинган молга йўл харажатларидан ташқари ортиқча пул қўймасликни ҳам шахсан Навоий ҳазратларининг ўзи назорат қилиб турган.

Мазкур ерлар, боғлар, савдо дўконларидан келадиган даромадни шоир сахийлик билан муҳтож, етим-есир, бева-бечора, илмли инсонларга инъом қиларди.

Серсаховат, бадавлат Навоий ҳазратлари ўзи мадрасалари маъмуриятига топшириқ беради. Унга кўра, «Икки олиму мутаққи (тақводор олимлар) мударрис бўлгай. Ҳар бирининг йиллик вазифаси (иш ҳақи) икки юз олтун нақди, йигирма тўрт харвор (бир эшак кўтарарлик юк) ошлик, ярим арпа, ярими буғдой бўлгай. Ҳар халқаи дарсда ўн бир толиби илмким, бориси йигирма икки бўлгай. Олти аъло (аълочи) ҳар бирига ойлик нақди йигирма тўрт олтун, йилда буғдой беш юк, васат (ўрта ўқиғонлар) секиз (талаба) ойлиғ ҳар бирига нақди ўн олтун, буғдой – йиллик тўрт юк, адно (паст ўқигонлар) секиз – талаба ойлик ҳар бирига ўн икки олтун, ошлиғ йилига уч юк» бериларди.

Шунингдек, Навоий мадрасанинг, ҳатто ошпаз ва фаррошига ҳам серсаховатлилик билан маош тўлаб турган: «Табақчи (ошпаз)га йиллик нақди икки юз олтун, буғдой беш юк. Бир фаррош ва икки ходимдин ҳар бирига йилига икки юз олтундин жамъи олти юз олтун, буғдой беш юкдин ўн беш юк» бериб туриларди.

Алишер Навоий мадраса талабалари учун ҳам алоҳида хайрия тизимини жорий қилган. Дарсни яхши ўзлаштирилганига қараб, талабалар уч тоифага бўлинган, тоифасига қараб эса нафақа (стипендия) тўланган. Энг илмли толиб шахсан Навоий ҳазратларидан ойига 24 олтин пул ва йилига беш қоп ошлик олган. Ўша вақтда энг семиз қўйни 4-5 олтин динорга бериб, талабанинг бир ойлик нафақасига бешта қўй олиш мумкин эди.

Шоир талабаларга илм берадиган мударрисларни ҳам қадрлаб, уларга йилига 200 олтин динор маош, ҳар ойда 2 қоп буғдой ва арпа, кундалик озиқ-овқат, ҳатто уйидан мадрасагача миниб келадиган оти учун ҳам ем ажраттирган. Баъзи улови йўқ мударрис-устозларни эса қўллаб, от олиб берган.

Табиийки, буларнинг барчасига кетадиган маблағ Навоий ҳазратларининг ерлари, боғу роғлари, савдо расталаридан келадиган даромад ҳисобидан эди.

1948 йилда Москвада нашр этилган «Навоий» номли асарда, «Алишер Навоий хазинасига унинг ер-мулкларидан ҳар куни 300 дан ортиқ работ, йигирмага яқин кўприк ва 380 жойда хайрия-эҳсон уйлари қурилган, улар орқали минглаб муҳтожларга текин овқат ва кийим-кечак улашиб турилган»  деб ёзган эди. Китобга кўра кўра, ўша вақтда беш динорга бир қоп буғдой олиш мумкин бўлган.

Навоий деҳқончилик ишларини йўлга қўйиб, жуда яхши натижаларга эришган. Тарихчиларнинг ёзишича, Навоийнинг бир кунлик даромади 18 минг шоҳрухий динор миқдорида эди. Улуғ Амир бу даромаднинг кўп қисмини хайрли ишларга сарф қилган. Тарихчи Хондамирнинг қолдирган маълумотларига кўра, Алишер Навоий ўзининг шахсий мулки ҳисобидан 52 работ, 25 та масжид, 20 ҳовуз, 16 кўприк, 14 хонақоҳ, 9 ҳаммом, 9 кўприк, 4 мадраса, 2 тўғон ва 1 йирик кутубхона қурдириб вақф қилган. Навоий замондошлари у қурдирган хайрия бино, иншоотлар сони ва тавсифини тўлиқ келтириш сўзнинг узайишига сабаб бўлишини ҳисобга олиб, ўзлари аниқ билган иншоотлар рўйхатини келтирганлар. Масалан, Давлатшоҳ ўн иккита иншоот ҳақида гапириб ўтса, Хондамир юздан зиёд бино ва иншоотни, шу жумладан, ҳовуз ва кўприкларни санаб ўтади. Фахрий Ҳиротий “Амир Алишер 370 хайрия биноси қурган”, деб умумий тарзда ҳисоб қилса, Сом Мирзо бу сонга аниқлик киритиб, “уч юз етмиштадан тўқсонтаси работлардир”, дейди. Бундан ташқари Навоий турли соҳа олимларига ҳомийлик қилиб, юзлаб илмий рисолалар битилишига бевосита сабабчи бўлган.

Навоийнинг ташаббуси билан “Халосия” хонақоҳида ҳар куни мингдан ортиқ қашшоқ ва мискин таом билан сийланган. Бундан ташқари муҳтожларга ҳар йили икки мингга яқин пўстин, чакмон, кўйлак, иштон, енгил дўппи ва оёқ кийим улашилган. Машҳад шаҳридаги Ризовия мақбараси яқинида қурилган мусофирхонада ҳам ҳар куни кўплаб қашшоқ, муҳтож ва етимларга таом тарқатилган.

Алишер Навоийнинг кўрсатмаси билан Ҳиротдаги Марғаний боғи қаршисида жоме масжиди барпо этилган ва шаҳарнинг жоме масжиди қайта қурилган. Бу ишларни кузатиш учун Навоий деярли ҳар куни шу ерга келган, аксар ҳолларда этагини қайириб ишчилар билан бирга меҳнат қилган. Ҳар неча кунда у ерда ишлаётган меъмор ва усталардан ҳунармандларгача – ҳаммасига қимматбаҳо кийимлар кийгизиб, кўплаб мукофотлар тақдим этиш орқали уларнинг кўнгилларини шод ва дилларини обод қилган. Натижада уч-тўрт йил чўзилиши мумкин бўлган қурилиш олти-етти ойда поёнига етказилган.

Таъмирлаш ишлари якунланиши муносабати билан “эллик бош қўй ва тўққиз бош от сарфланган катта зиёфат маросими ўтказилган. Масжид биноси қурилишида ишлаган ишчилар ва усталарга қимматбаҳони кийимлар билан тақдирлаш ва (иш чоғида уларга етказилган айрим заҳматлар учун) кечирим сўраш маросими ўтказилгани” бугунги кун учун ҳам ғоят ибратли бўлиб, айни бу жиҳат Навоий даҳоси улуғлигининг яна бир исботидир.

Шундай ҳолатлар ҳам юз берганки, сарой амалдорлари айрим зарурий харажатлар учун катта миқдордаги пулни солиқ сифатида халқ зиммасига юкламоқчи бўлганда, амир Алишер халқ қийналиб қолмаслиги ва бу нарса салтанат қасри пойдеворининг ларзага келишига сабаб бўлмаслиги учун ўша пулни ўз ёнидан тўлаб юборган.

“Макоримул ахлоқ” асарида муаллиф Алишер Навоийнинг юксак ҳиммат ва саховат соҳиби бўлганига доир кўплаб мисол ва ҳикоятлар келтирилади. Булардан маълум бўладики, Навоий наздида олам аҳлининг камчилик ва нуқсонлари бағрикенглик ва очиққўллик туфайли одамлар кўзидан яширин бўлса, Одам болаларининг ютуқ ва фазилатлари қизғанчиқлик ва беҳимматлик туфайли кўзга нуқсондек бўлиб кўринади. “Саховат бирор бир мақсад кўзламасдан ва эвазига бирор нарса сўрамасдан туриб – гарчи, кўзланадиган бу мақсад ва сўраладиган бу нарса муносиб мақтов ва катта савоб бўлса-да – бирор нарсани (бирор кишига) совға қилишдир”, дея таъкидланади:

Сахий кимдир, улдир мукофот олмай,

Ҳар саховат келар қўлидан унинг.

Мақтов, савоб учун қилинган ишни

Хайру саховатмас, олди-сотди бил.

Навоийнинг “чексиз яхшиликлари бу оламда шуҳрат топиш ёки боқий дунёда катта савобга эришиш учун қилинмаган. Чунки, бу дунё ва ундаги нарсалар табаррук зотнинг ҳиммат назарида бир сомон хасичалик қимматга эга бўлмаган. Чексиз очиққўллиги ва сахийлигига қарамай, ҳеч қачон ҳеч кимга бир арпа доничалик ҳам миннат қилмаган”.

Ҳаёти ва фаолияти, кучи ва иқтидорини ўзгаларни тўғри йўлга бошлашга, муҳтожларга кўмаклашишга, адолатли ва маърифатли фаровон жамият қуришга сафарбар этган Алишер Навоий ўзининг ижодий ва сиёсий фаолияти давомида кўплаб хайрли ишларни амалга оширган, асарларида эзгуликни куйлаган ва айни бу жиҳатлар замондош олимлар, шоирлар, тарихчилар томонидан юксак эҳтиром билан эътироф этилган. 

Бугун ҳам ҳар соҳа каби вақф ва хайрия ишларида ҳам ҳазрат Навоийнинг қолдирган бой илмий мерослари ва қилган ишларидан ўрганадиганларимиз бисёр.

Аллоҳ таоло Авлиё зот бўлган Низомиддин Мир Алишер Навоий ҳазратларини Ўз раҳматига олиб, жаннатнинг Фирдавс боғларига киритсин!